Mỗi năm, cúm mùa khiến 1 tỷ người mắc bệnh, trong đó có 5 triệu ca nặng và khoảng 650.000 ca tử vong (1). Riêng trẻ dưới 5 tuổi chiếm 10% số ca mắc, với hơn 870.000 ca nhập viện toàn cầu (2) (3). Trẻ nhỏ, đặc biệt dưới 2 tuổi, có hệ miễn dịch non yếu, dễ biến chứng nặng và trở thành nguồn lây cho cả gia đình, khiến cúm trở thành gánh nặng y tế và xã hội không thể xem nhẹ.
Cúm mùa là bệnh truyền nhiễm có tốc độ lây lan nhanh, chủ yếu qua đường hô hấp khi người bệnh ho, hắt hơi hoặc tiếp xúc với dịch tiết mũi họng. Virus cúm có khả năng tồn tại nhiều giờ ngoài môi trường, đặc biệt bền vững trong điều kiện lạnh và ẩm, ở 0 – 4°C có thể sống vài tuần, còn ở nhiệt độ âm 20°C có thể tồn tại đến vài năm. Chính vì vậy, bệnh dễ bùng phát trong môi trường tập thể như trường học, nhà trẻ, khu vui chơi hay trung tâm thương mại. Trẻ nhỏ, do thường xuyên tiếp xúc gần và chưa có ý thức phòng ngừa, không chỉ dễ mắc cúm mà còn là nguồn lây lan đáng lo ngại trong gia đình và cộng đồng.
Tuy nhiên, thực tế lại cho thấy bệnh cúm thường bị xem nhẹ ở giai đoạn đầu vì dễ nhầm với cảm lạnh, chỉ khi trở nặng mới được quan tâm điều trị. Trường hợp một học sinh lớp 1 tại Hà Nội là minh chứng điển hình: bé sốt cao 39 – 40°C, được mẹ tự mua thuốc hạ sốt nhưng không thuyên giảm, đến khi khó thở mới được đưa vào viện và xác định mắc cúm A biến chứng viêm phế quản. Do bận rộn, phụ huynh chưa kịp cho con tiêm vắc xin cúm như mọi năm, dẫn đến hậu quả đáng tiếc (4).
Một trường hợp khác vào tháng 2/2025, Bệnh viện Sản Nhi Phú Thọ cứu sống bé trai 7 tháng tuổi suy hô hấp cấp do biến chứng cúm A. Trước đó, bé sốt cao, ho khò khè, nhiều đờm, điều trị tại nhà không cải thiện, khó thở tăng phải chuyển viện và đặt ống nội khí quản. Tại bệnh viện, bé được chẩn đoán viêm phổi nặng kèm suy hô hấp cấp (5).
Thực tế này phản ánh tâm lý chủ quan còn phổ biến trong cộng đồng: nhiều người vẫn coi cúm là bệnh nhẹ, tự điều trị tại nhà, bỏ qua tiêm chủng phòng ngừa. Trong khi đó, các chuyên gia khẳng định tiêm vắc xin cúm hằng năm là biện pháp đơn giản nhưng hiệu quả nhất để giảm nguy cơ mắc bệnh và biến chứng nặng, đặc biệt ở trẻ em.
Trẻ nhỏ chiếm phần lớn số ca nhập viện, với 1.000 trẻ dưới 5 tuổi trên 100.000 người mỗi năm phải nhập viện vì cúm hoặc các biến chứng liên quan (6).
Theo Bác sĩ Trần Huỳnh Tấn – Quản lý Y khoa, Hệ thống Tiêm chủng VNVC, trẻ em mắc cúm – đặc biệt là trẻ dưới 5 tuổi, trẻ có bệnh nền (hen phế quản, tim mạch, suy giảm miễn dịch…) hoặc đang điều trị bằng thuốc ức chế miễn dịch, hóa xạ trị có nguy có rất cao đối diện với các biến chứng nghiêm trọng như viêm phổi do bội nhiễm, khi virus làm suy yếu hàng rào miễn dịch khiến vi khuẩn, nấm dễ xâm nhập gây tổn thương phổi, ho dai dẳng, sốt cao, khó thở; viêm tai giữa, viêm mũi họng gây đau tai, ù tai, chảy mủ; hoặc viêm não, viêm màng não, viêm cơ tim, thậm chí suy đa phủ tạng ở những ca nặng.
Một trong những biến chứng nghiêm trọng nhất của cúm là viêm phổi do virus hoặc bội nhiễm vi khuẩn. Nghiên cứu cho thấy người bệnh vừa nhiễm virus cúm vừa mắc phế cầu khuẩn có nguy cơ tử vong cao gấp 8 lần so với người chỉ nhiễm cúm đơn thuần. Khi bệnh trở nặng, người bệnh có thể xuất hiện khó thở, tím tái, mệt lả, thậm chí suy hô hấp, suy đa tạng và tử vong.
Một số trường hợp trẻ còn gặp “bão cytokine” – phản ứng viêm quá mức làm tổn thương não, gây sốt co giật, rối loạn thị giác hoặc tai biến mạch máu não, thậm chí có thể dẫn đến hội chứng Reye – biến chứng nghiêm trọng ảnh hưởng đến gan và não. Điều đáng lo ngại là ngay cả những trẻ vốn khỏe mạnh vẫn có thể xuất hiện biến chứng thần kinh hoặc tổn thương nội tạng sau cúm.
Bác sĩ Huỳnh Tấn cảnh báo: “Cúm không đơn giản là bệnh cảm theo mùa thông thường, mà là mối đe dọa sức khỏe thực sự, đòi hỏi cha mẹ cần chủ động phòng ngừa bằng tiêm chủng định kỳ và theo dõi sát sao khi trẻ có dấu hiệu bất thường”.
Cúm có thể dẫn đến nhiều biến chứng nghiêm trọng ở người bệnh, gây áp lực lớn cho y tế công cộng, gia tăng gánh nặng tài chính cho gia đình.
Nhiễm cúm ở trẻ em tạo gánh nặng kinh tế – xã hội đáng kể cho cả gia đình và hệ thống y tế. Trẻ đi học khi mắc cúm thường phải nghỉ ít nhất một ngày, với số ngày nghỉ trung bình cao hơn hầu hết các bệnh hô hấp cấp tính khác như virus hợp bào hô hấp (RSV), metapneumovirus, virus á cúm hay virus corona. Khoảng một nửa phụ huynh phải nghỉ làm hoặc thuê người chăm sóc, trong khi trẻ thường cần khám nhiều lần, làm tăng chi phí điều trị và áp lực lên hệ thống y tế quốc gia (7).
Theo thống kê tại Mỹ, mỗi năm khoảng 200.000 người nhập viện vì cúm, gây chi phí lên đến 10 tỷ USD cho điều trị biến chứng. Tại Việt Nam, dù chưa có nghiên cứu chi tiết, 10 năm trước Bệnh viện Bệnh Nhiệt đới ước tính mỗi người dân phải chi khoảng 3 triệu đồng cho điều trị cúm; con số hiện nay chắc chắn đã tăng đáng kể. Ngoài ra, các chi phí gián tiếp như nghỉ việc, chăm sóc người bệnh cũng tạo áp lực không nhỏ lên hệ thống y tế công cộng (8).
Bên cạnh nguy cơ biến chứng, cúm mùa vẫn có thể gây tử vong ở trẻ em, dù tương đối hiếm. Theo dữ liệu CDC, từ mùa cúm 2004 – 2005 đến 2022 – 2023 (trừ mùa 2020 – 2021), số ca tử vong ở trẻ em dao động 37 – 199 ca mỗi mùa, trong đó khoảng 80% trẻ chưa tiêm phòng đầy đủ. Thực tế, số ca tử vong có thể cao hơn nhiều so với báo cáo chính thức; ví dụ, mùa 2019 – 2020, dù 199 ca tử vong được ghi nhận, mô hình ước tính của CDC cho thấy con số thực tế có thể lên đến 434 ca (9).
Cúm có thể gây viêm phổi, suy hô hấp, thậm chí tử vong, đặc biệt ở trẻ nhỏ, trẻ có sức đề kháng yếu, có bệnh lý nền hoặc đang điều trị ức chế miễn dịch.
Vắc xin cúm, được Tổ chức Y tế thế giới (WHO) khuyến cáo tiêm nhắc lại hàng năm (10), đặc biệt quan trọng với trẻ dưới 5 tuổi, người cao tuổi và phụ nữ mang thai, giúp phòng bệnh hiệu quả lên đến 90% (11), giảm nguy cơ tử vong và nhập viện do biến chứng. Theo Bác sĩ Tấn, tiêm phòng cúm còn giảm 74% nguy cơ trẻ phải chăm sóc tích cực, giảm 51% nguy cơ tử vong ở trẻ có bệnh mãn tính và 65% ở trẻ khỏe mạnh (12). Trong mùa cúm 2017 – 2018, Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh (CDC) Hoa Kỳ ghi nhận vắc xin đã ngăn ngừa 6,2 triệu ca mắc, 91.000 ca nhập viện và 5.700 ca tử vong, khẳng định vai trò quan trọng của tiêm chủng trong bảo vệ sức khỏe cộng đồng (13).
Tại Việt Nam, trẻ em có thể tiêm vắc xin cúm tứ giá dưới hai dạng: bất hoạt tiểu đơn vị (subunit) và bất hoạt dạng mảnh (split) hoặc vắc xin cúm tam giá dạng mảnh bất hoạt (split), đều chỉ định tiêm cho trẻ từ 6 tháng tuổi. Trong đó:
Vắc xin cúm tứ giá bất hoạt tiểu đơn vị (subunit) chỉ chứa kháng nguyên bề mặt của 4 chủng virus (cúm A H1N1, H3N2 và cúm B Yamagata, Victoria), có độ tinh khiết cao, dung nạp tốt và ít phản ứng sau tiêm. Vắc xin này mang lại hiệu lực cao, sinh miễn dịch tốt và được chứng minh qua nhiều thử nghiệm lâm sàng. Được chỉ định cho trẻ từ 6 tháng tuổi, khi lượng kháng thể thụ động từ mẹ suy giảm, trẻ dễ tổn thương trước bệnh truyền nhiễm với lịch tiêm cho trẻ 6 tháng đến dưới 9 tuổi chưa tiêm cúm tiêm 2 mũi, cách nhau ít nhất 4 tuần, nhắc lại hàng năm; trẻ từ 9 tuổi trở lên tiêm 1 mũi duy nhất, nhắc lại hàng năm.
Vắc xin cúm tứ giá bất hoạt dạng mảnh (split) chứa các mảnh vỡ của virus, bao gồm tất cả các protein và kháng nguyên bề mặt, cũng phòng 4 chủng cúm A và B, chỉ định cho trẻ từ 6 tháng tuổi trở lên và người lớn. Lịch tiêm tương tự vắc xin tiểu đơn vị.
Vắc xin cúm tam gia bất hoạt dạng mảnh (split) cũng hứa các mảnh vỡ của virus, bao gồm tất cả các protein và kháng nguyên bề mặt, cung cấp khả năng phòng ngừa 2 chủng virus cúm A và chỉ 1 chủng virus cúm B (Yamagata hoặc Victoria).
Bác sĩ Tấn cho biết, khả năng miễn dịch sau tiêm vắc xin cúm sẽ giảm dần theo thời gian, do đó việc tiêm nhắc hằng năm là cần thiết để duy trì hiệu quả bảo vệ. Bên cạnh đó, virus cúm liên tục biến đổi, vì vậy thành phần vắc xin được cập nhật mỗi năm nhằm giúp cơ thể chống lại các chủng virus mới đang lưu hành, đảm bảo hiệu quả phòng bệnh tối ưu.
Vắc xin cúm được các tổ chức y tế khuyến cáo tiêm nhắc lại mỗi năm một lần, đặc biệt là những đối tượng nguy cơ cao mắc bệnh và diễn tiến nặng như trẻ em.
Chủ động tiêm phòng cúm giúp ngăn ngừa nguy cơ mắc cúm, giảm diễn biến nặng và tử vong ở trẻ em, đồng thời hạn chế tình trạng nghỉ học, nghỉ làm để chăm sóc con ốm, giảm gánh nặng tài chính cho gia đình và áp lực lên hệ thống y tế. Ngoài ra, tiêm vắc xin còn góp phần ngăn chặn lây nhiễm chéo trong cộng đồng, đặc biệt tại trường học, nhà trẻ và những nơi tập trung đông người.
Tài liệu tham khảo
|
